www.ampnirlanda.blogspot.co.ukHAMUTUK HAMETIN NASAIN - JUNTOS CONSOLIDAMOS A NACAO - TOGETHER WE BOOSTER THE NATIONE-mail: ampni12518@gmail.com
JOSE KAY RALA XANANA JOSE TAUR MATAN RUAK JOSE NAIMORI BUCAR
TAUR MATAN RUAK PM VIII GOVERNO
Taur Matan Ruak PM VIII Governu
Bolsa da Mae no Merenda Escolar
Ita mesak, hun ida abut ida
Povo nia lian - Maromak nia lian
AMP NI dedika poema ba MARXAMOR
- -

Monday 18 June 2018

VIII Governo no krize Partidu Oposisaun

Reino Unido (18/06/18) - Lider Carismatico Kay Rala Xanana Gusmão nebe halo tinan 72 iha 20 de Junho 2018, ema númeru um iha koligasaun Aliansa Mudansa ba Progresso (AMP) nebe manan Eleisaun Parlamentar Antecipadas (EPA) ho maioria absoluta iha Maio liu ba, sei simu cargo nudar Ministro Estado Conselheiro ba Primeiro Ministro iha VIII Governo konstitusional.

Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão, Presidente Congresso Nacional Reconstrução Timorense (CNRT) la hetan knar formal iha Governo maibe hetan estatuto juridico nudar Ministro Estado ho kbi'it luan nudar konselheiro alto nivel ba VIII Governo iha ninia peregrinasaun husi 2018 to'o 2023.

Taur Matan Ruak, naran kompleto: Jose Maria Vasconcelos, moris iha Baguia, 10 Outubro 1956, ultimo komandante das FALINTIL, ex-General F-FDTL, ex-Presidente Republika 2012-2017 hetan konfiansa husi AMP hodi sai Primeiro Ministro RDTL ba periodo 2018-2023. Informasaun hirak ne'e mai husi fonte besik AMP nacional nebe garante katak indigitasaun TMR hanesan PM ba VIII Governo ne’e definitivo no haruka ona ba Presidente Republika Dr. Francisco Guterres Lu’olo. Primeiro Ministro indigitadu sei entrega lista naran ba Chefe de Estado nebe sei marka data ba tomada posse, hafoin rona tiha partido sira ho assentu parlamentar. 

Tuir dekretu presidensial, Taur Matan Ruak tama iha istoria nudar Primeiro Ministro hahu husi 22 Junho 2018. PM ho membro VIII Governo sei simu Investidura iha Palacio Nobre Lahane, Dili iha loron hanesan. Presidente Partido Libertasaun Popular (PLP) ne'e ema número dois iha plataforma AMP tuir kedas líder histórico Kay Rala Xanana Gusmão no Naimori Bucar, lider KHUNTO hela iha terceira posisaun tuir hierarquia Aliansa Mudansa ba Progresso. 

Naran foun sira tuir kedas iha figura nain rua iha leten mak hanesan Senhora Armanda Berta, Presidente Kmanek Haburas Unidade Nacional Timor Oan (KHUNTO) hetan knar importante  nudar Ministra Solidariedade Social no ex-FALINTIL, BrigJen Filomeno Paixao, militar sai nudar Ministro Estado ba Defesa no Seguransa. Agio Pereira nudar Ministro de Estado ba Conselho de Ministro; Secretário-geral CNRT, Francisco Kalbuadi Lay, nudar Ministro Coordenador ba Comércio, Indústria, Turismo no Ambiente. Iha quinta posisaun mak  ema número dois PLP nian, Fidelis Magalhães, nebe chefia bankada PLP iha IV legislatura dissolvida, hetan knar nudar Ministro ba Assuntos Parlamentares no ba Administração.

Iha mos naran seluk nebe confirmado maibe balun hola parte ona iha VI Governo Konstitusional nebe sei kaer pasta seluk iha VIII Governo hanesan Gastao Sousa uluk Ministro Obras Publikas ba fali Ministro Planeamento no Investimento Estrategico; Alfredo Pires kaer nafatin pasta Ministro Petroleo no Recursos Naturais; Tomas Cabral ba Ministro Administrasaun Estatal; Dionisio Babo karik lori cargo foun nudar Ministro do Estado dos Negocios Estrangeiros no Cooperasaun.

Fonte seluk avansa mos katak VIII Governo Konstituisional hamutuk ema nain 41 konta husi ministros, vice ministros no secretarios de esdado. Analista sira hare numero iha leten ne'e bo'ot liu.  oposisaun aproveita hodi lansa kritikas no apela ba Presidente Republika atu hasai ema nebe naran ikus remata ho "KK" (kadastru kriminal) maibe Lei-Inan la fo kbi'it ne'e ba Na'i Presidente.

Ex-membro Assembleia Constituinte nebe representa bankada partidu Fretilin hodi hakerek Lei-Inan iha 2001 no transforma ba Parlamentu husi 2002 to'o 2007, Arao Noe da Costa Amaral, eleito hanesan Presidente PN ho votos a favor AMP no FDD nain rua. Arao Noe halo parte estrutura CNRT desde fundasaun no halao knar nudar presidente jurisdisaun iha AMP atual. Iha primeira plenaria, V legislatura, partidu oposisaun sira halai sai husi uma fukun ho razaun la klaru no liu deit semana ida, FDD soe malu, tuur ketak-ketak no hateke malu ho matan sorin iha Uma Fukun.  

Iha diaspora, AMP Norte Irlanda husu Missa Agradecimento no halo convivio confraternizasaun iha 16 Junho 2018 hodi agradese Maromak ba sucesso iha negosiasaun Fronteira Maritima; Sucesso Eleisaun Parlamentar Antecipadas no; 16 Aniversario Restaurasaun Independensia RDTL nian. Estrutura AMP NI mos aproveita biban ne'e hodi apresenta kontas ba membro tomak kona ba atividade partidaria hot-hotu nebe halao ona husi fulan Fevereiro to'o mai Junho 2018. 

Debate iha media no redes sociais kona ba politika atual, Dr Ramos Horta defende "...renovasaun no transisaun lalais iha Partidu Fretilin nia laran..." nune'e "...Dr Alkatiri bele livre hodi halo servisu seluk..." tenik Dr. Horta nebe retoma fali afiliasaun ba partidu refere, iha tinan kotuk. Hanoin ne'e mosu hanesan konsequensia husi derrota EA nebe VII Governo organiza iha 12 Maio 2018 ho apoio total Presidente da Republika Dr Francisco Guterres Luolo. Noticia ne'e fo sai mos iha diario de noticias (13/06/18) maibe seidauk iha reasaun ruma husi dirigente Partidu Fretilin. 

Ativista LGBT no membru PLP Bella Galhos fo entrevista iha GMNTV  no diario de noticias akuza PLP halo diskriminasaun tanba orientasaun sexual. Termo LGBT mosu iha tinan 1990 liu ba kotuk nebe sai ona assuntu bai-bain ba sociedade balun. Iha sociedade seluk ema nia tilun ladauk toman rona diskusaun hirak ne'e. Ba Timor Leste LGBT buat foun, nune'e mos, wainhira koalia kona ba genero, violensia domestika no temas delikadas seluk sai hanesan tabu.  Galhos temi mos Igreja Timor nia posisaun kona ba LGBT iha entrevista ne'e. Nudar referensia, Vaticano mos, pela primeira vez, uza termo LGBT iha dokumentu ida preparado ba Synode dos Bispos, fulan Outubro 2018 oin mai nebe hanaran "Instrumentum Laboris" hodi promove inklusaun foin sae sira iha Igreja katolika la hare ba kulit, religiaun ka orientasun sexual. AMP NI MEDIA (18/6)

Tuesday 5 June 2018

TAUR MATAN RUAK PM VIII GOVERNO

Dungannon - Tuir informasaun nebe AMP NI hetan husi media oi-oin no redes sociais katak Partidu tolu: CNRT, PLP no KHUNTO nebe manan Eleisaun Parlamentar Antecipadas (EPA) 12 de Maio 2018 ho Maioria Absoluta pronto ona forma VIII Governo hodi lori ESTABILIDADE, MUDANSA no PROGRESSO ba Povo tomak. 

Lia hirak ne'e, Presidente AMP Kay Rala Xanana Gusmao akompanhadu ho Ruak, Naimori no mana Berta hato'o ba media hafoin hasouru malu ho Presidente da Republika Dr Francisco Guterres Lu'olo, iha Palacio Presidencial, horseik (4/6/18). Deklarasaun lideransa AMP ne'e lori anin malirin ba Timor Leste nebe moris sem executivu durante fulan sia nia laran.

Resultadu EPA  nebe Tribunal fo sai ona, ofisialmente, ladauk publika iha Jornal da Republika tanba ne'e mak kauza atrasos ba formasaun VIII Governo. Razaun seluk, komposisaun Governo ne'e mai husi partidu tolu, preciza diskusaun klean no halo konvergensia programa governo foun mos lori tempo. Responsabilidade hirak ne'e halo dirigente AMP sira la hola parte iha celebrasaun 16 Aniversario Restaurasaun Independensia RDTL iha 20/5/18 no mos iha ceremonia promosaun ba ofisial superior F-FDTL iha quinta-feira, 7/6/18 liu ba, iha Palacio Presidensial, Dili. 

Tuir informasaun nebe fo sai iha TVTL katak Parlamentu Nasional foun sei hahu kaer knar iha uma fukun iha 12 de Junho 2018. Agenda kona ba Parlamentu foun nia tomada posse ladauk fo sai ba publiku. Presidente Parlamentu atual Dr Aniceto Guterres mak responsavel ba ida ne'e. Kona ba komposisaun bancada AMP, partidu CNRT deputadu 21; PLP deputadu 8 no KHUNTO deputadu 5 sei tuur ketak - ketak iha Parlamentu Nacional maibe honra kompromisu ida deit, "Hamutuk Hametin Nasaun ba tinan lima" tuir filosofia: "fiar-an lao ba oin; hisik kosar ba moris diak; tane o rai, tane o ema no tane o lisan"

Husi sorin ida, partidu oposisaun sira, liu-liu, partidu Fretilin aproveita atrasos ne'e hodi halo kritikas antecipadas ba Governo foun no bolu atensaun ba ninia militante sira labele integra VIII Governo Konstitusional, selae expulso hosi partidu. Husi sorin seluk, publiku mos halo spekulasaun kona ba se los mak sei dirige VIII Governo konstitusional, Xanana, Taur, Naimori?  Tuir noticia nebe E-global (1/6/18) avansa iha lian portugues katak Taur Matan Ruak mak sei hetan indigitasaun nudar Primeiro Ministro hodi forma VIII Governo Konstitusional RDTL no Xanana Gusmao sai hanesan Ministro do Estado Conselheiro do Primeiro Ministro no Ministro ba Delimitasaun Fronteira Maritima nian maibe pagina ofisial AMP iha facebook desmente dehan notisia ne'e Falsu ka Lalos. Presidente Jurisdisaun AMP, Arao Noe, mos hato'o opiniaun hanesan liu husi RTTL (6/6/18) quarta-feira liu ba no e-global (8/6/18) transcreve hikas notisia ne'e ba lian portugues.  

Partidu Oposisaun Fretilin simu resultadu EPA hanesan JUSTU no TRANSPARENTE. "...ITA HALO ONA BUAT HOT-HOTU MAIBE POVO HILI DALAN SELUK..." Arsenio Bano, delegadu Dr Alkatiri iha ZEEM's hato'o lia hirak ne'e liu husi nia FaceBook, hafoin kontagem votus remata iha RAEOA (Oecusse) iha 12 de Maio 2018 liu ba. Observador Nasional no Internasional sira mos konsidera resultadu EPA kredivel no hakfodak ho profissionalismo STAE, CNE, Fiskais no Staff lokal sira nia knar hodi ultrapassa dificuldade hirak nebe mosu, violensia, manipulasaun, etc. 

Partidu sira iha oposisaun hanesan PF, PD no FDD promete halo oposisaun ida forte iha Parlamentu Nasional liu husi V legislatura. Promessa hanesan mos Partidu Fretilin halo ona iha IV legislatura (2012 -2017) maibe liu deit tinan rua ho balu, segundo partidu mais votadu ne'e la resiste hodi tama mos ba VI governo liu husi "consenso" ida nebe vale kargus hanesan Primeiro Ministro ba Dr Rui Araujo, Ministros no projeto milionario RAEOA (2015-actual). Konseno ne'e nia impaktu negativu mak "hamate demokrasia, halakon oposisaun ninia existensia iha Parlamentu Nasional" no mos "Orsamentu Geral Estado" passa deit sem debate ka fiskalizasaun.  

Husi 2007 - 2017,  Parlamentu Nasional nebe lidera husi CNRT aprova 14 billoes de dollares, governo gasta deit 9 billoes ba aquisisaun de bens, salarios, transferencias publikas, investimento ba kapital menor, investimentu iha projeto Costa Sul, ZEEM's Oecusse no Negosiasaun FM entre Timor Leste ho Australia nebe lidera husi Pessoa Eminente G7+ nian  S.E. Kay Rala Xanana Gusmao to'o hetan vitoria no assinatura iha 6 Marsu 2018 iha ONU no Parlamentu sei retifika iha biban badak.

Osan 5 billoes nebe resta, hatama fali ba cofre Estado, VII Governo Minoritario mak uza osan ne'e hodi finansia Eleisaun Parlamentar Antecipadas no  cobre gastos Estado nian sira seluk durante fulan sia, tanba Orcamento Retifikativu no Programa Governo PF/PD la passa iha Parlamentu Nasional. Dados seluk kona ba osan, bele konsulta iha portal governo nian kona ba unidade de transferencia publika. (fonte: amp ni foti husi tvtl no e-global)

Friday 1 June 2018

BOLSA DA MAE NO MERENDA ESKOLAR

Dili – Organizasaun Internasional de Trabalho (OIT) ho tulun husi Portugal rekomenda, apoio ba isin-rua, labarik, idade produtiva no trabalhador informal sira  sai hanesan “reforma prioritaria” ba Sistema Protesaun Sosial iha Timor Leste, dehan relatorio ne’e.

Relatorio ne’e mos hatudu tan reforsu iha kapasitasaun institusional iha Sistema tomak iha nivel, “orsamentasaun, gestaun, implementasaun, monitorizasaun no politika avaliasaun liu-liu, alinha politika prioridade ho distribuisaun orsamental.” Fator hirak ne’e krusial teb-tebes atu nune’e investimentu iha protesaun social bele refleta duni ba avansu iha desenvolvimentu humanu no bem-estar populasaun nian,” dehan.

Dokumentu ho naran “Desafio no Rekomendasaun sira ba Extensaun Protesaun Social ba ema hotu iha Timor Leste,” buka identifika desafio foun sira nebe nasaun ne’e hasouru dau-daun iha area protesaun social.

Reforma prioritaria sira, “tan deit ba nia impaktu bo’ot tebes, inklui, “reforsu ho medida ba apoio iha desenvolvimentu primeira infansia, liu-liu iha labarik nia loron moris foin rihun ida, hahu husi isin-rua kedas”. 

Defende mos extensaun ba protesaun idade ativa, “liu husi implementasaun regime kontributiva ba Sistema Seguransa Social” no medida sira seluk nebe fo protesaun diak ba trabalhador sira iha setor informal.  

Dokumentu ne’e mos nota katak maski iha karensia no difikuldade oi-oin associada, ladauk iha “estrategia abrangente no koordenada ida.” Sistema Protesaun Social timor oan nian iha ona base “excelente” ho rekursu adequadu no decisaun politika informada nebe diak, sei produz progressu signifikativu, bele estabelese Pizu Protesaun Social ba ema hotu iha Timor Leste,” no hodi alkansa mos meta nasional no internasional nian.

“Buat barak mak sei halo hodi haburas diak liu tan kbi’it institusional atu gere, entrega, monitoriza no avalia programa Protesaun Social sira,” refere.   

Timor Leste seidauk estabelese Pizu Protesaun Social no bele hadia diak liu tan hodi garante acessu individuo hot-hotu ba bem essencial hanesan saude no ba seguransa de rendimentu iha fase sira moris nian,” estudo ne’e hatete.

Konkretu liu, iha kampu saude, relatorio ne’e hatudu problemas tanto iha oferta, falta ema qualifikadu no infraestruturas no mos iha prokura, precisa halo tan “esforsu hodi aumenta prokura iha fatin saude nian” no eduka populasaun kona ba ”pratikas saudaveis no importansia kona ba isin diak.”

Iha area saude materno infantil, hatan ba moras kronika sira, ma-nutrisaun, dala ruma problema saude kritiku, sai hanesan prioridade bo’ot iha Timor Leste.

Labarik ho tinan 15 mai kraik, nebe representa 40% populasaun iha pais, 55% ne’e ema kiak sira nia oan, grupo etario husi zero to’o tinan lima simu investimentu wit-oan liu. Situasaun ne’e bele konpensa fali liu husi programa Bolsa da Mae no Merenda Escolar.

Kona ba seguransa iha rendimentu, relatorio ne’e nota katak grupo balun simu tulun generozu, maioria populasaun simu wit-oan deit ka la hetan liu apoio.
“maioria programa protesaun social sira nebe existe, hetan desenho atu hatan ba situasaun spesifika hirak nebe vulneravel no extemu liu hanesan desastre natural ka violensia de genero. Programa hirak nebe ligada ba trabalho sei fo kobertura limitada,” dehan teni.

Situasaun ne’e bele hetan koresaun husi Sistema Kontributiva Seguransa Social foun nebe hari ona iha tinan 2017 iha pais, maski la garante cobertura ba maioria trabalhador sira – iha setor informal, emprego sei demora tinan barak hodi atingi maturidade.  

Relatorio ne’e hakerek liu husi projetu ACTION – Portugal nebe hetan finansiamentu husi Gabinete Estrategia no Planeamentu, Ministerio Trabalho, Solidariedade no Seguransa Social Portugal nian nebe Organizasaun Internacional do Trabalho (OIT) mak implementa ho objetivu halo reforsu ba Sistema Protesan Social sira iha nasaun Africana de Lingua Oficial Portuguesa (PALOP) no Timor Leste.

Insere mos iha Estrategia Nacional Protesaun Social (ENPS) no resultadu husi processu Dialogo Nacional Baseia ba Avaliasaun (DNBA) ho ator relevante Governo nian, parseiro social, sociedade civil no Nacoes Unidas nebe hahu iha tinan rua liu ba.

Fonte: rtp, 29/5/18